Geriye dönük kehanetler

Olaylara sonradan bakildiginda herseyin anlasilir oldugu zannedilir ve o olayin öyle gerceklesmesi zorululugu konusunda „masal“ üretilir. Bu konuyu cok iyi betimleyen almancada „fabulieren“ diye bir terim vardir. Fabulieren „Fabel“'den gelir, yani masaldan. Fabulieren burada uydurmak anlaminda kullanilir. Belirsizlikten kurtulmak icin bagli olmayan olaylar arasinda bag kurmaya calisilir. Bu da esrarengiz boyutlari alir.

Gecmis olaylara geriye dönük bakildiginda hersey gerceklestigi gibi zorunlu olmasi gerektigi kanisi hakimdir. Geriye bakildiginda sanki hersey biliniyormus gibi bir durum yaratilir. Sonradan olaya uzaktan bakildiginda gercekten de yol haritasini göstermek mümkün olabilir. Gecmis olaylara göre teoriyi uyarlamak da mümkündür. Teorinin uymayan yerleri yontulur, bazi uyusmayan seyler eklenir, sonra da „gercegi“ aciklayici mükemmel bir teori ortaya cikar. Geriye dönük anlatildiginda anlatanin kain oldugu zannedilir. Ama hic de öyle degildir. Geriye dönük bakildiginda herkes kaindir zaten, cünkü yapilan o uyarlamalarda „uydurma“ yapildigi göz önünden kacar.

Ne kadar gecmise dair iyi teori üretilse de gelecek daima beklenenden degisiktir. Gelecek sürekli sürpriz barindirir. Nedeni cok basittir: Baslangic degerlerin ayni olmamasindan kaynaklanir. Degerlerin en kücük sekilde oynamasi bile uzun zamanda kaotik durumlara sebep olabilir. Kücük calkantilarin etkisi gelecekte firtinaya dönüsür hale gelir. Kelebegin bir kanat cirpmasi tüm olaylari etkilemeye yetebilir. Gelecegi öngörmek bu nedenle zor olmakla kalmaz, hatta imkansizdir.

Örneklerle konusmak gerekirse borsa kainlerinden bahsetmek yanlis olmaz. Guru diye de adlandirilan kainlerin gecmisteki kurlar hakkindaki „bilgisine“ gibta ile bakilir. Konusmalari dinlendiginde gercekten herseyi bildikleri zannedilir. Ama gelecek icin öngörüde bulunduklari anda gercek bilgilerinin ne ise yaradigi anlasilir. Mesela yil sonunda belli bir endexin nerede olacagini tahmin etmeleri istendiginde gercek mesele anlasilir. Uzun vaadede kurlarin nereye gidecegini tahmin etmek kelebek etkisi yüzünden olanaksizdir. Meteroloji de oldugu gibi bir haftalik tahminlerin tutmasi daha olanikli gözükür.

Diger baska örnek ise dini hikayelerin anlatiminda karsilasilir. O hikayeyi anlatan, bir tanri edasi ile gerceklesmis hikayeyi yorumlar. O, hikayenin öyle olmasi gerektigi konusunda hic süphesi yoktur. Hikayeyi anlatma gayesi o hikayenin örnek alinmasi gerektigidir. O hikaye gibi gelecekteki olaylarin da ayni sekilde gerceklesecegi izlenimi verir. Sadece izlenimle kalmaz, o hikayenin ayni sekilde tekrarlanmasini da isteyecektir. Hikayedeki bahsi gecen sahislar gibi giyinir, kusanilir. Onlar gibi hareket etmek istenilir. Hikaye hikaye olmaktan cikmistir artik, o normal hayatin bir parcasidir. Hikaye hikaye oldugu icin mi gerceklik kazanir, yoksa betimledigi roller icsellestirildiginden dolayi mi, belli degildir. Ayni ortamda bulunuldugu müddetce, rollerin benimsenmesi durumunda hic sorun yasanmaz. Oynanan rollerin rol oldugu ancak ve ancak oyun bozanlar tarafindan bozuldugu takdirde veya ortam degisiminde anlasilir. Oyun bozanlar sevilmez. Onlar dislanmakla kalmaz, firsat ele gectiginde yerin dibine bile sokulur. Oyunun bozulmasi halinde tüm yasam gayesi anlamsizlasmis olur. Hiclik ile tehdit edilen kendi dünyasini kurtarmak icin herseyi deneyecektir. Gerektiginde zorbalik bile yapacaktir.

Gecmisteki gerceklesmis olaylar sadece baz alinmalidir. Onlar belli sartlarda insanlarin nasil davrandigi konusunda örnek teskil eder. Coklu örnekler davranis alanini genisletmek icindir. Onlara sarilip ayni seylerin gerceklesmesini beklemek sergilenen o davranislarin sabitlenmesini saglar ve davranis alanini sinirlar. Sinirlayici teoriler degil de, alternatif davranislarin sayisini arttirici teoriler desteklenmelidir. Geriye bakildiginda davranis esnekligi kazanilmadigi takdirde kelebek etkisinin hakki verilemez. Kelebek etkisi her kalibin kirilmasina neden olur.